Παρασκευή 8 Νοεμβρίου 2013

Lepidoptera et Bilateria: Μια Φαινομενολογία της Πεταλούδας.

Lepidoptera et Bilateria: Μια Φαινομενολογία της Πεταλούδας.
onesecbeforetheend



1. Φαινόμενα και Πεταλούδες.

Η μυστηριωδώς αποτελεσματική ελληνική μετάφραση του "butterfly effect," ως "φαινόμενο της πεταλούδας," οδηγεί συνειρμικά στη "φαινομενολογία της πεταλούδας," όσο η φαινομενολογία πατάει πάνω σε φαινόμενα. Εφόσον η φαινομενολογία πατάει πάνω στα φαινόμενα, τότε και μια "φαινομενολογία της πεταλούδας" θα πρέπει να πατάει πάνω στο "φαινόμενο της πεταλούδας." Το "αποτέλεσμα της πεταλούδας" αποτελεί προϊόν-γεγονός αναγκαίας λογικής αιτίου και αιτιατού. Το "φαινόμενο της πεταλούδας" είναι προϊόν-συμβάν της τύχης το οποίο παρατηρείται. Η πεταλούδα είναι ο φορέας που γεφυρώνει τα αποτελέσματα με τα φαινόμενα, την αναγκαιότητα με την τυχαιότητα. Το αποτέλεσμα του κουνήματος των φτερών της πεταλούδας είναι ένας ανεμοστρόβιλος, άρα το "αποτέλεσμα της πεταλούδας" είναι ένα "καιρικό φαινόμενο." Το ότι η "θεωρία του χάους" στην οποία υπάγεται το "φαινόμενο της πεταλούδας" χαίρει μεγάλης εκτίμησης είναι ένα "φαινόμενο του καιρού" μας και γι' αυτό χρήζει μελέτης.

Οι πεταλούδες είναι έντομα που ανήκουν στην κατηγορία των λεπιδόπτερων (είδος που περιέχει πεταλούδες, νυχτοπεταλούδες και σκώρους) και με τη σειρά του χωρίζεται σε περαιτέρω είδη, γεγονός που κάνει τις πεταλούδες αντικείμενο συλλογής: είτε σε υλικό επίπεδο (με απόχη πεταλούδας), είτε σε πνευματικό (με εγχειρίδια ταξινόμησης). Πρώτη υπόθεση: κάθε ταξινόμηση έχει μια υλική και μια άυλη εκδοχή.

2. Κοινωνικές Κατασκευές και Ταξινομήσεις.

Ας υποθέσουμε ότι κάθε ταξινόμηση που έχει παραχθεί από τις ανθρώπινες κοινωνίες είναι, επαγωγικά μια κοινωνική κατασκευή. Πίσω από κάθε κοινωνική κατασκευή μπορεί να κρύβεται μια "επιστημονική αλήθεια," μια "πολιτική ιδεολογία," μια "φιλοσοφική/θρησκευτική ηθική," ή μια "αισθητική," εν ολίγοις μια ταξινόμηση "καλού/κακού, αληθούς/ψευδούς, όμορφου/άσχημου." Βέβαια, το ίδιον των κοινωνικών κατασκευών είναι η πρόσμιξη αυτών των στοιχείων, όπως στην περίπτωση της "ιδεολογίας πίσω από την επιστήμη" ή της "στρατευμένης τέχνης." Πού κατατάσσεται, λοιπόν, ο "σοβιετικός ρεαλισμός"; Στην πολιτική; Στην τέχνη; Στην πολιτική της τέχνης; Στην τέχνη της πολιτικής; Στην τέχνη της πολιτικής που εκφράζεται ως πολιτική της τέχνης; Το αντίστροφο;

Ας συμφωνήσουμε στο ότι οι ταξινομήσεις είναι κοινωνικές κατασκευές που εξυπηρετούν εκάστοτε κοινωνικές ανάγκες, έστω και δημιουργημένες: οι κοινωνικές ανάγκες είναι και οι ίδιες κοινωνικές κατασκευές. Η φυσική (δοσμένη, κληρονομημένη) ανάγκη περιπλέκεται στο λαβύρινθο της δημιουργημένης, κεκτημένης ανάγκης. Η ανάγκη μου για κορεσμό της πείνας συνεπάγεται τη δημιουργία συνθηκών υγιεινής εστιατορίων, αλλά και οι συνθήκες υγιεινής είναι σε θέση να τροποποιήσουν την πείνα μου, για παράδειγμα, να μου κόψουν την όρεξη. Όμως, το γεγονός ότι μπορούμε να διαχωρίσουμε λεκτικά τις φυσικές από τις κεκτημένες ανάγκες οδηγεί σε μια δεύτερη υπόθεση: οι ταξινομήσεις υπάγονται εξίσου σε ταξινομήσεις, όπως και τα περιεχόμενά τους. 

3. Άξων εστί τάξις τε και πράξις.

Αν το παρόν κείμενο γραφόταν στα Αγγλικά, το κεφάλαιο αυτό θα είχε τον τίτλο "Axis-Taxis-Praxis." Το ερώτημα τύπου αυγού/κότας "είναι οι κοινωνικές κατασκευές αποτελέσματα φυσικών ταξινομήσεων ή οι ταξινομήσεις φυσικά αποτελέσματα κοινωνικών κατασκευών;" συνοψίζεται στη διαλεκτική του ζευγαριού "τάξη/πράξη" με τη φουκωλδιανή "Τάξη των Πραγμάτων" να αντιστρέφεται σε "Πράξη των Ταγμάτων." Οι πράξεις μας δημιουργούν πράγματα τα οποία ταξιθετούμε. Οι τάξεις μας δημιουργούν τάγματα τα οποία πράττουν. Η ασυμφωνία στις διαφορετικές μορφές ταξινομήσεων είναι που δημιουργεί τον "ταξικό πόλεμο." Απόδειξη είναι η δυσ-φορία που νιώθουμε αντιμέτωποι με τη φορο-λογία (taxes). Οι προκαταλήψεις από τη μία μεριά μόνο (των νικητών ή των νικημένων) είναι που δημιουργούν τα προτάγματα.

Τρίτη υπόθεση: ένα νοητικό μοντέλο με δύο άξονες (Χ για τις πράξεις/ιστορία, Υ για τις τάξεις/ταξινομήσεις) ίσως προσέφερε τη δυνατότητα αξιολόγησης των εκάστοτε καταστάσεων ανάλογα με το ποια θέση έχουν σε επίπεδο υλικού χωροχρόνου (Χ) και νοητικής τοποστιγμής (Υ).

4. Lepidoptera et Bilateria.

Το υποθετικό αυτό (υπο)κείμενο αυτό φέρει τον υπότιτλο "Φαινομενολογία της Πεταλούδας," μα οι πεταλούδες εδώ και αρκετή ώρα έχουν φύγει από τον ορίζοντα της συζήτησης και κάνουν κύκλους γύρω από άξονες. Αυτό οφείλεται στο ότι συνήθως ο ανθρώπινος εγκέφαλος τείνει να ξεφεύγει από τα αντικείμενα στα οποία οφείλει να συγκεντρωθεί και να περιφέρεται γύρω από το κέντρο. Είναι περισσότερο πεταλουδικός παρά μελισσικός (δεν έχει κεντρί ο ίδιος, μα το ενδιαφέρον του κεντρίζεται από διαφορετικά κέντρα). Όταν, όμως,  η ενασχόλησή του εστιάζει στην ίδια την περιφέρεια, τότε είναι που αγγίζει το κέντρο (ίσως έτσι να ορίζεται και η φαινομενολογία). Χειριζόμενοι τους εγκεφάλους μας, χωρίσαμε (ταξινομήσαμε) την υδρόγειο σφαίρα σε δύο ημισφαίρια, το βόρειο και το νότιο θέτοντας και έναν άξονα που ορίζει την περιστροφή μας. Η υδρόγειος σφαίρα (η φύση) χώρισε τους ανθρώπινους εγκεφάλους μας σε δύο ημισφαίρια, το δεξί και το αριστερό, θέτοντας και έναν άξονα που ορίζει την αναποφασιστικότητα, τη μονομέρεια και τη διαλεκτική μας. Χειμώνα-καλοκαίρι περιστρεφόμαστε και δεν είμαστε ευχαριστημένοι με τίποτα. Και ας καταλήγουμε πάντα στα ίδια, στην επανά-σταση, στην επαναφορά στην ίδια θέση μετά από μία πλήρη περιφορά.

Τόσο εμείς οι άνθρωποι (όντα που σηκώθηκαν από τη βαρύτητα της γης, erecti, και σκέφτονται, sapientes), όσο και οι πεταλούδες (lepidoptera) ανήκουμε σε μια ευρύτερη ταξινομική κατηγορία, τα bilateria. Όντα με μία αίσθηση (νοητική) και με μία εμφάνιση (υλική) συμμετρίας. Αντίθετα, αντιθέσεις, διαλεκτική, ζεύγη εννοιών (ύλη/πνεύμα, πατήρ/μήτηρ, material/immaterial, material/paterial). Ο άνθρωπος στο ζωικό βασίλειο λειτουργεί με ένα δυϊκό σύστημα. Αν-άγοντας (άξων τις αξίες του) κάθε απόφαση σε ένα ζεύγος ναι/όχι δημιουργεί νέες αξίες, καταστάσεις και διλήμματα που με τη σειρά τους οδηγούν σε νέα προβλήματα, αποφάσεις και λύσεις. Το μοντέλο του δέντρου των διακλαδώσεων. Είδαμε το δέντρο και αυτήν τη φορά και το δάσος. Χάσαμε τη ρίζα του προβλήματος; Το "φαινόμενο της πεταλούδας" συνιστά πως η ρίζα του προβλήματος ίσως είναι τετραγωνική.

5. Βιβλιοθηκονόμοι και Βιολόγοι, το Χάος στη Θεωρία.

Ο μεγάλος πόλεμος της ταξινόμησης παίζεται μεταξύ των βιβλιοθηκονόμων που ονειρεύονται να ταξινομήσουν τα πάντα με βάση τον πολιτισμό (cult-ura) και των βιολόγων που ονειρεύονται να ταξινομήσουν τα πάντα με βάση τη φύση (nat-ura). Και τα δύο είναι εφικτά αλλά και από τα δύο κάτι πάντα θα λείπει. Είμαστε πάντα bilateria. Ακόμα και εντός των δύο αυτών ομάδων παρατηρούμε το διαχωρισμό στα ίδια ερωτήματα με διαφορετική μορφή. Οι βιβλιοθηκονόμοι πλέον θα χωρίζονται σε οπαδούς των παραδοσιακών συστημάτων, με καθετί να έχει την προδιαγεγραμμένη του θέση, και των καινοτόμων συστημάτων, όπου η θέση κάθε αντικειμένου ορίζεται σημασιολογικά από τις εκάστοτε συνθήκες (με το διαδίκτυο να αποτελεί το ταξινομικό σύστημα όλων ταξινομικών συστημάτων). Οι βιολόγοι θα χωρίζονται σε οπαδούς του Λαμάρκ και του Δαρβίνου και θα είναι φορείς επίκτητων και κληρονομημένων χαρακτηριστικών, με κάποιους από αυτούς, όπως ο Μονό, να αντιλαμβάνονται τη διαλεκτική της τυχαιότητας και της αναγκαιότητας.

Όλος ο ταξινομικός πόλεμος συνοψίζεται στο φιλοσοφικό ερώτημα "εκ των προτέρων ή εκ των υστέρων," (a priori/a posteriori) "γεγονός ή συμβάν," "ανάγκη ή τύχη." Η κληρονομημένη κατάρα της συμμετρίας είναι ορατή ακόμα και στους ορφικούς ύμνους. Το σύμπαν είναι ένας υπολογιστής που εντός του προγράμματός του περιέχονται όλες οι δυνητικές πιθανότητες, οι οποίες προτού πραγματωθούν, ορίζονται ως τυχαίες πνευματικές εικασίες, πνεύματα, δυνάμεις, προάγγελοι. Αφότου πραγματωθούν από ένα α-τύχημα αναγνωρίζονται ως υλικές αναγκαιότητες, πράξεις και τάξεις που με τη σειρά του γεννούν νέες εικασίες και τυχαίες δυνητικότητες. Είναι το ίδιο διαλεκτικό ερώτημα διαδοχής και εξέλιξης μεταξύ "θεωρίας και πράξης." Και αυτό είναι ένα μέρος της "θεωρίας του χάους" κοιτώντας μέσα από ένα πρίσμα "θεωρίας της τάξης."

6. Η Πράξη του Χάους.

Οι πεταλούδες είναι ένα είδος ενός ευρύτερου γένους που λέγεται Lepidoptera που με τη σειρά του είναι ένα είδος ενός ευρύτερου γένους που λέγεται Bilateria. Μέσω του κοινού μας ταξινομικού εννοιολογικού προγόνου συνδεόμαστε σημασιολογικά, βιολογικά και οντολογικά με τις πεταλούδες. Τις ταξινομούμε, τις κυνηγούμε, τις χρησιμοποιούμε ως μεταφορές σε ποιήματα και σε φαινόμενα. Η σύνδεσή μας μαζί τους είναι άμεση ασχέτως με την όποια (φυσική, εννοιολογική, βιολογική) απόσταση που μας διαχωρίζει. Η απόσταση αυτή είναι ένα χάσμα χαώδες, ένα πνεύμα (με τις λέξεις gas, ghost, geist να αντλούν τις ρίζες τους από το χάος) που επειδή ακριβώς διαχωρίζει, ταυτόχρονα γεφυρώνει. Είναι στο πνεύμα του καιρού μας (zeitgeist) το να είμαστε άρρηκτα συνδεδεμένοι. Ο ανεμοστρόβιλος είναι το καιρικό φαινόμενο που μας ενώνει.

Μια αναγκαστική ψυχαναλυτική (ψυχαναγκαστική) εφαρμογή του "φαινομένου της πεταλούδας":

  Μια πεταλούδα κουνάει τα συμμετρικά φτερά της το 1735 και ο Σουηδός βοτανολόγος Carolus Linnaeus που την παρατηρεί ονομάζει το είδος της "Lepidoptera" επειδή το λεπτό σχήμα των φτερών της τού θυμίζει τυχαία/συνειρμικά μια λεπίδα. Το 1986 η συνθέτρια Λένα Πλάτωνος διαβάζοντας κάποιο εγχειρίδιο βιολογίας πέφτει τυχαία πάνω στον όρο "Λεπιδόπτερα" και γράφει μια σειρά κομματιών (ποιήματα που μελοποιήθηκαν, ή τραγούδια που αργότερα εκδόθηκαν και με τη μορφή ποιημάτων) εμπνευσμένη από διάφορα είδη πεταλούδων. Ένας δισκοπώλης παραλαμβάνει αυτόν το δίσκο και ενώ αρχικά υποθέτει πως θα τον τοποθετήσει δίπλα στο μουσικό είδος του Χατζιδάκι, μετά την ακρόαση αποφασίζει να τον τοποθετήσει στις νέες αφίξεις "Ελληνικού Ροκ." Το 2013 ο δίσκος αυτός κατηγοριοποιείται στο διαδίκτυο ως "Electronic" με "Synth-Pop, Experimental" στυλ. Ένας δεκαεπτάχρονος ακροατής synth-pop βρίσκει τυχαία το δίσκο σε μια συλλογή αρχείων που αντέγραψε από ένα φίλο του. Εντυπωσιασμένος, γίνεται οπαδός της Λένας Πλάτωνος και αποφασίζει να σπουδάσει βιολογία με αφορμή μια αναζήτηση του όρου "Λεπιδόπτερα" στο διαδίκτυο που πυροδότησε ένα μεγάλο ενδιαφέρον για την ταξινόμηση των ειδών του ζωικού βασιλείου. Το 2014, μετά από μία τρομερή διαφωνία με τη φίλη του για το αν κάτι έγινε πριν ή μετά από κάτι άλλο, ο νεαρός αποφασίζει να θέσει τέρμα στη ζωή του με τη λεπίδα ενός αντικειμένου που εδώ και τρία χρόνια κουβαλά μαζί του καθημερινά: ένα μαχαίρι-πεταλούδα.